Zούμε σε περίεργη,μεταβατική εποχή. Ο δημόσιος λόγος είναι θολός και συγκεχυμένος:απαρτίζεται από εννοιολογικά θραύσματα που δύσκολα συνταιριάζονται,αφού αντλούν το νόημά τους από ετερόκλητα λογοπλαίσια. Το παρακμιακό συνυπάρχει με το ελπιδοφόρο. Η αντιφατικότητα παράγει αβεβαιότητα,αλλά ενδεχομένως και αλλαγή.
Η σκληρή λιτότητα ενθαρρύνει τον λαϊκιστικό λόγο και μάλιστα στη χυδαία του εκδοχή. Οι λαϊκιστές αντλούν την ισχύ τους από ένα διαχρονικό μοτίβο που διαπερνά τον δημόσιο βίο. Κύρια στοιχεία του είναι ο μανιχαϊσμός,η συνωμοσιολογία,ο φατριασμός,η θυματοποίηση.
Δεν είναι όμως το μόνο είδος λόγου. Αναπτύσσεται παράλληλα κι ένας αναστοχαστικός λόγος,ο οποίος προσεγγίζει την κρίση όχι θρηνητικά-λαϊκιστικά,αλλά ανα-θεωρητικά. Η χρεοκοπία αποκαλύπτει όλα εκείνα που διαισθητικά γνωρίζαμε αλλά απωθούσαμε:τη σαθρότητα των θεσμών μας,την ανεπάρκεια των ηγετών μας,τη φαυλότητα των πρακτικών μας (σε όλα τα επίπεδα).
Οι πλείστοι πολιτικοί εκφράζουν αμήχανα και τα δύο είδη λόγου ταυτοχρόνως,επιτείνοντας τη σύγχυση:απουσιάζει η διαύγεια του συμβολισμού. Μιλάνε λ.χ. για «αξιοκρατία»,αλλά προκρίνουν την κομματική φατρία:«[Θέλουμε την] Ελλάδα της αξιοκρατίας,όχι της κυριαρχίας των “ημετέρων” και των “κυκλωμάτων”» είπε σε πρόσφατη συνέντευξή του ο πρωθυπουργός. Αυτό δεν τον εμπόδισε,ωστόσο,να διορίσει τους «κολλητούς» του από τη Μεσσηνία επικεφαλής σημαντικών δημοσίων οργανισμών!
Οπως συνήθως συμβαίνει σε περιόδους μεγάλων μεταβολών,οι δυνάμεις της παρακμής αναγκάζονται επιφανειακά να συμμορφωθούν με τη νέα πραγματικότητα. Οι βαθύτερες προτιμήσεις τους,όμως,δεν κρύβονται. Σε μια ώριμη δημοκρατία λ.χ. η οριστική καταδίκη του περιφερειάρχη Κεντρικής Μακεδονίας κ. Ψωμιάδη για παράβαση καθήκοντος (και η συνακόλουθη έκπτωσή του από το αξίωμα),θα τον παρέδιδε στη γενική καταισχύνη και θα αρκούσε για την αυτόματη διαγραφή από το κόμμα του. Οχι όμως στη μετα-οθωμανική μας κουλτούρα!
Αντί μεταμέλειας ή έστω συστολής,ο κ. Ψωμιάδης δήλωσε κουτσαβάκικα:«Δεν είμαι έκπτωτος,είμαι νικητής στη συνείδηση του ελληνικού λαού». Η Ν.Δ. σιωπά. Μόλις πέρυσι ο κ. Σαμαράς είχε χρίσει τον κ. Ψωμιάδη επικεφαλής του προεκλογικού αγώνα της Ν.Δ. στη Β. Ελλάδα,παρά την υφιστάμενη πρωτοβάθμια καταδίκη του. Ο δε «γαλάζιος» διάδοχος του έκπτωτου περιφερειάρχη,ο κ. Τζιτζικώστας,δήλωσε μετά την εκλογή του:«Είμαστε εδώ εξαιτίας μιας άδικης απόφασης. Είμαστε δίπλα του,είμαστε η συνέχεια του έργου του». Μετάφραση:Είμαστε αμετανόητοι! Στα παλιά μας τα παπούτσια τι αποφασίζει ο Αρειος Πάγος! Η φατρία είναι πάνω απ’ όλα! Μετά απ’ αυτό,γιατί να σεβαστεί τον νόμο ο τραμπούκος απεργός ή ο αυθαίρετος καταληψίας;
Η χρεοκοπία μεταβάλλει το κυρίαρχο λεξιλόγιο. Παράλληλα με την ένταση του λαϊκισμού,αναδύεται ένας νέος ηθικοπολιτικός λόγος,η εκφορά του οποίου δεν θεωρείται πλέον εκκεντρική:η χρεοκοπία επανανομιμοποιεί την ηθική της ευθύνης. Οχι μόνο νιώθουμε ότι τα «κοινά» μας αφορούν προσωπικά,αλλά ότι ο ηθικοπολιτικός λόγος βρίσκει,όλο και περισσότερο,ευήκοα ώτα.
Δείτε πώς υπερασπίζεται τη θαρραλέα πράξη της η κοινωνική λειτουργός που κατήγγειλε πέρυσι στις Αρχές γιατρό επαρχιακού νοσοκομείου ότι ζήτησε «φακελάκι» από ανάπηρο ασθενή που είχε υπό την επιμέλειά της:«Το χρωστάω στην πατρίδα,αλλά και στο παιδί μου,να καταγγέλλω συμπεριφορές που μας έφτασαν στο σημείο που βρισκόμαστε σήμερα» («Εθνος»,12/1/13). Δεν επικαλείται απλώς τον επαγγελματισμό της,αλλά το χρέος της προς μια υπερβατική και συνάμα τόσο απτή αξία («η πατρίδα μου») και το μέλλον της («το παιδί μου»). Η χρεοκοπία εντείνει την ταύτιση του πολίτη με την «πόλιν». Το όραμα της ενάρετης συλλογικότητας νοηματοδοτεί τον ατομικό βίο:δεν είμαστε ακοινώνητοι ιδιώτες,έχουμε προσωπική ευθύνη για ό,τι συλλογικά μας συμβαίνει,λογοδοτούμε στις επόμενες γενιές!
Βεβαίως,ακόμα και σε συνθήκες πρωτοφανούς κρίσης,η ηθική-θεσμική εγρήγορση των ταγών δεν είναι αυτονόητη. Οι διαδικασίες του κράτους δικαίου δεν είναι μηχανικά συστήματα. Για να λειτουργούν καλά χρειάζονται τη ζωοποιό ενέργεια που παρέχει η ηθική της ευθύνης,όχι της συγκάλυψης. Οι πειθαρχικές διαδικασίες του ΕΣΥ για τον κατηγορούμενο γιατρό δεν ενεργοποιήθηκαν! Ο αρμόδιος ιατρικός σύλλογος σιώπησε. Δεν αντιλαμβάνονται όλοι την «πατρίδα» με τον ίδιο τρόπο…
Το μέλλον δεν είναι δεδομένο,τελεί πάντοτε υπό διαμόρφωση,μας θύμιζε ακούραστα ο νομπελίστας φυσικός Ιλια Πριγκοζίν. Περίοδοι κρίσης ρευστοποιούν τη φαινομενικώς συμπαγή πραγματικότητα και αναδεικνύουν την πλαστικότητά της. Συνειδητοποιούμε ότι συν-διαμορφώνουμε τη συλλογικότητα στην οποία μετέχουμε. Οι επιλογές μας δεν είναι ουδέτερες. Μπορούμε να μιμηθούμε τον Ψωμιάδη και τον Τζιτζικώστα ή την κοινωνική λειτουργό. Και θα έχουμε,ανάλογα με την επιλογή μας,την πατρίδα που μας αξίζει.
Δημοσιεύθηκε στην Καθημερινή,20.1.2013
Ο Χαρίδημος Τσούκας είναι καθηγητής Στρατηγικής Διοίκησης και Οργανωσιακών Σπουδών στα Πανεπιστήμια Κύπρου και Warwick.
